Հայատյացությունն Ադրբեջանում

Դավիթ Թորոսյան

ԵՊՀ, փիլիսոփայության և հոգեբանության ֆակուլտետ,
փիլիսոփայության պատմության ամբիոն, բակալավր 2-րդ կուրս
Գիտական ղեկավար` փ.գ.թ., դոցենտ Արմեն Սարգսյան
Էլ.փոստ` davidtorosyan30@gmail.com

ՀԱՅԱՏՅԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄ

Ինձ ասա, թե ինչ տրամադրություններ են
գերակշռում երեխաների մտքում, և ես քեզ
կասեմ հաջորդ սերնդի բնավորության մասին:
Է.Բերկ

Հայկական երկու նորանկախ պետությունների և ողջ հայ ժողովրդի օրակարգային խնդիրներից մեկն առաջին իսկ օրից եղել է սեփական ինքնության արժևորումը, պահպանումն ու զարգացումը, որի դեմ իր սուր ծայրով ուղղված է եղել և մնում է ադրբեջանական քաղաքական ողջ մեքենան`սկսած ամենացածրաստիճան պաշտոնյայից մինչև նախագահ: Ավելի քան երկու տասնամյակ առաջ նոր ոգով մեկնարկած հակաքարոզչությունը նոր թափ է ստացել` պայմանավորված նորագույն տեխնոլոգիաների առաջընթացով: Բայց առավել կարևոր է, որ մենք կենտրոնանանք ոչ թէ լոկ դիպվածների, այլ` երևույթի վրա ամբողջովին: Ինչպես գիտենք, հայատյացության, ագրեսիայի սերմանման, պատմական ու մշակութային արժեքների կեղծման ու յուրացման և մի շարք այլ նենգ նպատակների իրագործմանն միտված քաղաքականությունը նորույթ չէ. արմատներն շատ խորն են և գցված են վաղուց:Նման քաղաքականության մասին  բազմիցս նշել և շարունակում է իր «խոսքից հետ չկանգնել» Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, նրա նպատակը եղել և մնում է Ադրբեջանի «պատմական հողերի և տարածքների» վերականգնումը[1], որին հասնելու համար Ադրբեջանի օգտագործած բազում «կեղտոտ մեթոդներից» են հայատյացության սերմանումը Ադրբեջանում և այլոց պատմությունը յուրացնելու միջոցով  սեփական  պատմության «ստեղծումը»: Այս քաղաքականության անբաժան մասն է նաև հայատյացության սերմանումը, որի առավել քան ցայտուն դրսևորումներից մեկն էլ Ալիևի վերջերս արված հայտարարությունն է, որում նշվում է. «Երիտասարդությունը, երեխաները պետք է ապրեն մեր պատմական հողերի վերադարձի գաղափարով` ներառյալ Հայաստանը»:[2]

Ադրբեջանի վարած քաղաքականության նպատակային հիմքերն առավել դիպուկ ներկայացնում է Ա.Սարգսյանը. «Ադրբեջանում նկատվող բազմաբովանդակ կեղծարարությունները նպատակ ունեն խարխլել արցախահայության ինքորոշման պատմաիրավական ու քաղաքական հիմքերը, ձևավորել Արցախի հանդեպ պահանջատիրոջ ինքնություն ունեցող ադրբեջանցի, ինչպես նաև շիկացնել հակահայկականության մթլորոտը»[3]:

Այլատյացության սերմանման  առավել տարածված և լայնամասշտաբ հարթակներ են  գրականությունը, դպրոցական դասագրքերը, ԶԼՄ-ները և այլն: «Ինձ ասա, - գրում է Բերկը, - թե ինչ տրամադրություններ են գերակշռում երեխաների մտքում, և ես քեզ կասեմ հաջորդ սերնդի բնավորության մասին»:[4] Այստեղից էլ պարզ է դառնում, թե իրականում ինչ նպատակ են հետապնդում ատելություն և բռնություն սերմանող ադրբեջանական դպրոցական դասագրքերը: Միաժամանակ, պետք է ընդգծել նաև ադրբեջանական «խավիարային և նավթադոլարային քաղաքականության» գործոնը, որի շնորհիվ եվրոպական մի շարք բարձր ամբիոններից խեղաթյուրվում են առաջնագծում տեղի ունեցող իրադարձությունները, Ադրբեջանում և Հայաստանում տիրող իրավիճակին տրվում, մեղմ ասած, կողմնակալ գնահատականներ: Բայց, պետք է արձանագրել մի քանի փաստ ևս.

·         Ադրբեջանական ռեսուրսներն անսահմանափակ չեն, և ի վերջո սպառվելու են նավթադոլարները[5], որոնց հաշվին ստեղծվում է Ադրբեջանի «գրասենյակային հիմքեր» ունեցող պատմությունը:

·         Հայաստանը հակաքարոզչական ներկա պայքարում զիջում է Ադրբեջանին, և միանշանակ, մեր ռեսուրսներն այս ոլորտում, չնայած հարցի օրակարգային բնույթին, սահմանափակ են:

·         Մենք  առավելություն ունենք միայն այնքանով, որ  փորձում ենք պաշտպանել մեր սեփականը, իսկ Ադրբեջանը փորձում է խմբագրել պատմությունը և հետին տարեթվով պատմություն կերտել:

Հետագա շարադրանքում իմաստային կամ ձևակերման թյուրիմացություններից խուսափելու համար հարկ է  նշել, որ սխալ է օգտագործել «ադրբեջանցի» բառը, քանի որ նման ազգ պարզապես գոյություն չունի, այլ գոյություն ունի մի տարածք, որ կոչվում է Ադրբեջան, իսկ այնտեղ ապրողներին կարող ենք անվանել ադրբեջանաբնակներ:Այս հարցի առնչությամբ պարզաբանումներ է կատարել նաև Ա.Մանասյանը, ով գրում է. «20-րդ դարասկզբին Արաքսի հյուսիսում գտնվող ներկայիս Ադրբեջանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքը կամ դրա մի մասը ստացավ անկախություն: Կանխավ որոշված էր, որ այն կոչվելու է «Արևելյան և Հարավային Անդրկովկասյան Հանրապետություն», սակայն «Մուսավաթը» կարողացավ այս որոշումը փոփոխել և երկիրը վերանվանել «Ադրբեջանի Հանրապետություն»: Այս որոշմամբ տեղացի ժողովուրդները, որ մինչ այդ կոչվում էին թյուրքեր կամ կովկասյան թաթարներ ընդհանուր անուններով, արդեն 30-ական թվականներին դարձան ադրբեջանցիներ: Այսպես ծնվեց ադրբեջանցի «ազգը»[6]:

Մինչ Ադրբեջանի հայատյաց քաղաքականության սաստկացումը,Ադրբեջանը նորանկախ Արցախ աշխարհին փորձեց դեռ չծնված խեղդել արյան մեջ`փորձելով զենքով սեփականացնել հայի պատմությունն ու պատմական տարածքը: Արդյունքը եղավ հայ ազգին պարտադրված պատերազմը: Երևույթը հանգամանալից պարզաբանում է Ա.Մանասյանը, ով, մասնավորապես, գրում է. «Զենքի ուժով նորանկախ հանրապետությանը փորձում էր ծնկի բերել, նրա ազգաբնակչությանը ոչնչացնել միջազգային իրավունքի սկզբունքների և ԽՍՀՄ օրենքների խախտումով հռչակված Ադրբեջանական Հանրապետությունը, որը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության դեմ սանձազերծած պատերազմում շարունակելով Սումգայիթյան ցեղասպանության ռազմավարությունը` վարում էր ապրելու իր իրավունքը պաշտպանող ժողովրդի բնաջնջման քաղաքականություն: Արցախն ընդունեց մարտահրավերը և, ինչպես ցույց տվեցին հետագա իրադարձությունները, պատվով դուրս եկավ փորձությունից»[7]: Հարկ է ընդգծել, որ ադրբեջանական կողմի այն պնդումները, թե հայերը հաղթանակ են տոնել այլազգիների, գրոհայինների ու վարձկանների շնորհիվ, մեղմ ասած, անհեթեթ են, քանի որ Հայաստանի Հանրապետությունում և ԼՂԻՄ-ում այնպիսի ծանր սոցիալ-տնտեսական վիճակ էր տիրում,որ պարզապես չկային կենսական անհրաժեշտության առաջին պարագաների բավարարման միջոցներ,ուստի ակնհայտորեն անհնարին էր վարձկանների օգտագործումը:Անտեսել չենք կարող չեչեն գրոհային Շամիլ Բասաևի խոսքերը.«Արցախում (Ղարաբաղում) կռվելը նպատակահարմար չէ, ադրբեջանցիները չեն կարող, հայերին չես հաղթի: Մենք եկել էինք կռվելու Ղարաբաղում ոչ թե տիտղոսների համար, այլ ջիհադի գաղափարի, բայց երբ հասանք և տեսանք իրավիճակը, մենք հասկացանք, որ ջիհադի ոչ մի նշույլ չկար: Ադրբեջանական բանակում շատ քիչ էին բարձրաստիճան սպաները, ում կարելի էր վստահել: Հայերը պատերազմին ավելի լավ էին պատրաստված: Տվեք ինձ քսան հայ ֆիդայի և ես կնվաճեմ ողջ Ռուսաստանը»[8]:

            Ինքնության կերտման կամ նրա բնույթի փոփոխման հարցում էական դեր են կատարում անուն-անվանումները, որի մասին Համլետ Պետրոսյանը գրում է. «…անվանել նշանակում է ստեղծել»[9]: Վերոնշյալ երկու մեջբերումների արդյունքում կարող ենք նշել, որ անվանվելով Ադրբեջան, իրենք «ստեղծեցին» Ադրբեջան ու ադրբեջանցի,սակայն դա առնվազն ծիծաղելի է: Այլ խոսքով ասած, րոպեների ընթացքում անվանելու միջոցով ազգ, այն էլ նրա դարավոր մշակույթ, պատմություն ու ինքնություն չեն ստեղծում: Իսկ ինքության ճգնաժամը հաղթահարելու համար սկսեցին օգտագործել հնարավոր և անհարին բոլոր միջոցները: «Ադրբեջանցու» ինքնության ճգնաժամի հաղթահարման ճանապարհին նրանց վարած քաղաքականության մեջ կարող ենք առանձնացնել երկու հիմնական մեթոդ.

1.    Վեհանալ նվաստացնելու միջոցով: Այս մեթոդն ամենատարածվածն է մերօրյա Ադրբեջանում, քանզի նրանք փորձելով ցույց տալ սեփական ազգի բարեպաշտությունը, օրինակելիությունը, մնացյալ ազգերի համեմատությամբ որակապես գերադրական աստիճանին գտնվելը և հնարավոր բոլոր դրական հատկանիշները, որ կարելի է վերագրել իրենց թվացյալ ազգին, ցանկանում են մեծացնել հայերի նկատմամբ իրենց կարծիքով ունեցած «որակական առավելությունը»` վատաբանելով, նվաստացնելով և խեղաթյուրելով հայի ինքնությունը:

2.    Սինուսոիդային քաղաքականություն կամ պրպտումներ անցյալի քառուղիներում: Այս մեթոդի օգնությամբ նրանք գտնում են պատմության մեջ որևէ դրական երևույթ, որ չունի միանշանակորեն հաստատագրված տեր, ապա փորձում են յուրացնել և ներկայացնել որպես իրենցը, անհաջողության մատնվելու դեպքում էլ հոգ չէ, քանզիմեծ հաշվով ոչինչ չեն կորցնում:

Հարկ համարելով ազգային ինքության քննության շրջանակում կարևորել էպոսը, որպես տվյալ ժողովրդի աշխարհընկալման ու արժեքային համակարգի լավագույն «հանրագիտարան», պետք է փաստել, որ հիմնվելով թեկուզ միայն տրամաբանության վրա, ադրբեջանցի կոչվող ժողովուրդը պարզապես չունի էպոս, սակայն, չանտեսելով նրանց թուրքական ցեղ լինելու հանգամանքը, Թուրքիայի հանդես գալը որպես Ադրբեջանի «ավագ եղբայր», իրենց իսկ պնդումները թուրքական երկու ժողովրդի ու պետության հանգամանքը և մի շարք այլ փաստեր` Օղուզական էպոսի[10] մոտեցումները կարող ենք որոշ մասով նաև վերագրել ներկայիս ադրբեջանաբնակների նախնիներին, որտեղ, ինչպես կտեսնենք, ինքության կերտման հիմնարար սկզբունքներն են`  գլուխներ կտրելը, արյուն հեղելը, մարդ սպանելը և այլն: Այս մասին պրոֆեսոր Հ. Միրզոյանը գրում է. «Գաղտնիք չէ և այն, որ բոլոր էպոսներում տեղի են ունենում և´ մարդասպանություն, և´ արյան հեղում, բայց այդ ամենն արվում կամ ցուցադրվում է ռազմի դաշտում հարկադիր ուժերի անմիջական բախման ընթացքում: Մյուս բոլոր էպոսների նման օղուզական էպոսը նույնպես հարուստ է այդօրինակ իրողություններով: Սակայն մյուս բոլոր էպոսներից տարբերվում է հատկապես այն բանով, որ նրանում մարդկանց գլուխ կտրելն ու արյուն հեղելը կատարվում է ոչ միայն ռազմի դաշտում թշնամիների հետ բախման ընթացքում, այլև սովորական կենցաղային պայմաններում, այսինքն` մարդկանց գլուխ կտրելն ու արյուն հոսեցնելը դիտվում են որպես տղա երեխայի հասունացման ու առնականացման չափանիշ, իսկ հասուն տղամարդու համար` քաջության, պատվի ու արժանապատվության պայման»:[11] Պրոֆեսոր Միրզոյանի այս հոդվածի հրապարակումից հետո Ադրբեջանում բարձրացած աղմուկի վերաբերյալ տեղին է մեջբերել հայկական ժողովրդական ասացվածքը. «Գողն առաջինն է գոռում` բռնե´ք գողին»: Բոլորիս է հայտնի հայկական էպոսում` «Սասնա ծռեր»-ում, տղայի տղամարդ դառնալու, մարդկային արժանապատվության, փառքի ու պատվի ձեռքբերման և պահպահման միջոցները, ինչպես նաև մարդ սպանելու կամ արյուն թափելու իրավիճակները,պայմանները և պատճառները:Փայլուն օրինակ և ադրբեջանական իրականության ու էպոսի հակադրությունն են (դրական իմաստով) Հայաստանի կրթական համակարգում ուսացանվող թեմաները և դրանց բնույթը: Բնականաբար «Սասնա ծռեր» էպոսից որոշ հատվածներ զետեղված են նաև կրթական համակարգի տարրական և միջին դասարանների գրականության մեջ, մասնավորապես 6-րդ դասարանի «Գրականություն» առարկայի դասագրքում, որտեղ մեջբերված հատվածում ասվում է.

Ով քնած է արթուն կացեք,

Ով արթուն է, ձիեր թամբեք,

Ով թամբեր է, զենքեր կապեք,

Ով կապեր է, էլեք, հեծեք,

Չ’ասեք Դավիթ գող-գող էկավ, գող-գող գնաց:[12]

Այստեղ հատկանշական է մի հանգամանք` վերը նշված «ով քնած է, արթուն կացեք»-ը առավել քան դիպուկ պատասխանն է քնած հայ սպա Գուրգեն Մարգարյանին կացնահարած Ռամիլ Սաֆարովի արարքին[13]: Ինչպես նաև մեր էպոսի մի շարք այլ հատվածներում ի ցույց են դրվում հայերի արժեքային համակարգի ու ինքնության բազմաթիվ կողմեր, որոնցից առավել ընգծված են մեծի նկատմամբ հարգանքն ու խաղաղ բնակչությանը, եթե, իհարկե, կարելի է նրանց կոչել խաղաղ, չկոտորելու միտումը: Մասնավորապես, լսելով Մելիքի բանակում գտնվող ծերունու հորդոր-խնդրանքը, Դավիթը չի սպանում հասարակ գյուղացիներին, ովքեր զոռով բերվել էին կռիվ, այլ շարունակում է կռիվը Մելիքի հետ[14]: Գյուղացիներին չկոտորելուն էլ հակադրվում են եռակողմ հրադադարի ռեժիմի համաձայնագրի ադրբեջանական կողմից պարբերաբար խախտումները, որոնց արդյունքում հակառակորդը կրակ է բացում սահմանամերձ շրջանի գյուղերի խաղաղ, անզեն ու անպաշտպան բնակիչների վրա, իսկ դրա վառ վկայությունն են հենց վերջերս տեղի ունեցած հարձակումները ԼՂՀ դիրքապահների ուղղությամբ, որոնց հաջորդած օրերին հակառակորդն հրետակոծության էր ենթարկում սահմանամերձ շրջանները[15]:

            Ինչպես արդեն նշել ենք, ադրբեջանական կողմը նենգափոխում է իրականությունը, հետին թվով խմագրում սեփական պատմությունն ու էպոսը, նենգափոխում է և համատեքստից դուրս մեկնաբանում աշխարհահռչակ բանաստեղծ Ալ. Պուշկինի հետևյալ խոսքերը. «Դու վախկոտ ես, դու ստրուկ ես, դու հայ ես» (Ты трус, ты раб, ты армянин): Այս միտքը շատ է շահարկվել, անգամ ԽՍՀՄ կործանման հետ կապված հանրահավաքներում, պաստառների վրա, գրքերում, մամուլում տեղեկատվական հնարավոր բոլոր միջոցներով: Վերոնշյալը բազմիցս վերլուծվել և լուսաբանվել է, սակայն ադրբեջանական տարբեր աղբյուրներում ակնհայտ է թյուրըմբռնվածությունն ու կողմնակալությունը, տրամաբանության և գիտական մոտեցման անտեսվածությունը: Առավել պարզ ու կոնկրետ ներկայացնենք  վիճակն ու համատեքստը: Տազիտը չեչեն պատանի էր, ում դաստիարակությունը հայրը վստահել էր մի չերքեզի (ըստ պոեմի սևագրերից մեկի` քրիստոնյա): «Դու վախկոտ ես, դու ստրուկ ես, դու հայ ես» խոսքերով էր Տազիտից հրաժարվել ավազակաբարո հայրը, երբ որդին, ըստ նրա, չեչենին անվայել երեք մեղք էր գործել: Տազիտը չէր սպանել ու կողոպտել ճամփորդ անպաշտպան հային, չէր բռնել ու օղապարանը վզին հոր մոտ տարել իրենց փախած ստրուկին և, ամենակարևորը` միայնակ, վիրավոր ու անզեն ոսոխից եղբոր արյան վրեժը չէր առել: Այդ պատճառով կատաղած հայրը որդուն վախկոտ էր համարել, որովհետև ըստ նրա միայն վախկոտը չի սպանի ու կողոպտի անպաշտպան մարդուն, ստրուկ, քանզի լոկ ստրուկն է ունակ գնահատելու իր նմանի ազատությունը և, վերջապես` հայ, որովհետև միայն հայն իրեն թույլ չի տա վրեժ լուծել վիրավոր ու անզեն ոսոխից: Այսպիսով, Պուշկինը ոչ թե վատաբանել ու նվաստացրել է հայերին, այլ ի լուր աշխարհի բացահայտել հայի ինքնության եզակիությունն ու դրական կողմերից մի քանիսը:

Առավել քան ակնհայտ է դառնում  հայերի նկատմամբ անբարյացակամ վերաբերմունքը բոլոր ոլորտներում, ինչպես նաև նման քաղաքականության թիկունքում պետական ապարատի կանգնած լինելու հանգամանքը: Չփորձելով մեկնաբանել ՀՀ ղեկավար ապարատի անձնակազմի աշխատակիցների բարոյականության աստիճանը` ակնհայտ է, որ գոնե ապագա սերունդը Հայաստանի Հանրապետությունում չի դաստիարակվում այլատյացության գաղափարախոսությամբ և թշնամանքի մթնոլորտում: Ասվածը առավել քան հաստատվեց, երբ քնած հայ սպային կացնահարած մարդասպանին Հունգարիաի ղեկավարությունը արտահանձնեց Ադրբեջանին, որի պատճառով էլ Հայաստանում սկսված բողոքի ակցիաների ժամանակ, երբ այրում էին Հունգարիայի պետական դրոշը, ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը դիմեց ժողովրդին կոչով` չայրել պետական դրոշը[16]:

Ի վերջո, մեծ հաշվով, ներկայիս սանձարձակությունը կարելի է միայն համարել որպես սկիզբ, քանզի հակահայկական լոբբինգը գնալով ավելի մեծ թափ է հավաքում, որում ներգրավվում են նաև քրդական համայնքին: Ուստի պետք է օր առաջ պատրաստվել հակահարված տալու այս նենգ քաղաքականությանն ու այս անգամ վերջին և կործանարար հարվածը[17] հասցնել լոկ փաստաթղթերով` հիմնական մասն էլ կեղծված, շինծու ստեղծված ազգին ու պետությանը…

Դավիթ Թորոսյան

ՀԱՅԱՏՅԱՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱԴՐԲԵՋԱՆՈՒՄ

Բանալի բառեր`հայատյացություն,պատերազմ,ԼՂԻՄ,ՀՀ,Ադրբեջան

Հոդվածը նվիրված է Ադրբեջանում հայատյացության դրսևորումներին,դրա պետական հիմքերի ցուցիչներից որոշների ուրվագծմանը:Ներկայացվում են հայատյացության քարոզման մեթոդ-մեխանիզմները,ինչպես նաև ցույց է տրվում մերկապարանոց հայատարարությունների չհիմնավորվածությունը:Մի շարք երևույթներ ներկայացվում են նոր մոտեցմամբ ,որոնց տրվում են դիպուկ,անկաշկանդ և չկաղապարված գնահատականներ: Հոդվածում ներկայացվում է նաև  մշատական բնույթ կրելը,դրսևորումները, ինչպես նաև` անընդմեջ կատարելագործվող մեթոդներն ու ուղիները:Հոդվածը կարող է օգտակար լինել հայ-ադրբեջանաթուրքական հարաբերություններով,հայատյացությամբ և առհասարակ այլատյացության հարցերով հետաքրքրվողների համար:

Давид Торосян

АРМЯНОФОБИЯ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ

Ключевые слова-армянофобия,ксенофобия, Азербайджан,Армения

Статья посвящена проявлениям армянофобии в Азербайджане,выявкению индикаторов некоторого государственного участья.Представляются методы и механизмы пропаганды армянофобии,а также безосновательность голословных деклараций.Ряд явлений представляются в новом свете, нем дается точная, непринужденная и открытая оценка.В статье подчеркивается постоянный характер армянофобии,ее проявления,а также постоянно совершенствующиеся ее  методы и направления.Статья может быть полезна для тех,кто интересуется и занимается вопросами армяно-азеро-тырецких отношений,а также вопросами армянофобии и ксенофобии вообще.

Davit Torosyan

ARMENOPHOBIA IN AZERBAIJAN

Key words-armenophobia,xenophobia,Azerbaijan,Armenia

The article is dedicated to manifestations of armenophobia in Azerbaijan,to outline some of its state basis point.Propogations of method-mechanisms of armenophobia are illustrated,as well as ungrounded unsubstantial announcement are shown.A number of phenomena are presented with a new approach,which are given accurate,sincere and unshaped scores.Constant phenomenon in nature,manifestations,as well as continuously improving methods and ways are illustrated.The article can be useful for those,who are interested in armenian-azerbaijani-turkish relations,armenophobia and xenophobia commonly.

---

[1]Հատված հունվարի 22-ին Գյանջայում (Գանձակ) Ալիևի ելույթից: Առավել մանրամասն տե'ս  http://www.ilur.am/news/view/23823.html

[2] Նույն տեղում:

[3] Տե´ս Ա. Սարգսյան,  Հայատյացությունը Ադրբեջանում. ռեսենտիմենտի և ավտորիտարիզմի խաչմերուկում, Եր., 2013, էջ 13:

[4] Տե´ս «Աֆորիզմներ մանկության եւ երեխաների մասին»:Հոդված` www.qezhamar.com կայքում.30.05.2013, http://www.qezhamar.com/?p=34937

[5] Տե´ս Սարգիս Մանուկյան, «Ադրբեջանի պետական բյուջեի երեք քառորդը սնվում է նավթային ոլորտից»: Հոդված ` www.Times.am կայքում. 05.02.2012, http://times.am/?l=am&p=4456: 

[6] Տե´ս Ա.Մանասյան , Ա.Ղևոնդյան , Լեռնային Ղարաբաղ.ինչպես է դա եղել…, Եր., 2011, էջ 19:

[7] Տե´ս  նույն տեղում, էջ 5:

[8] Տե´ս Դավիթ Թորոսյան, «Շամիլ Բասաևը հայերի և Արցախի մասին»:Հոդված` www.azatatenchhayer.blogspot.com բլոգում.26.01.2014, http://azatatenchhayer.blogspot.com/2014/01/Shamil-Basaevy-hayeri-ev-Arcaxi-masin.html:

[9] Տե´ս Համլետ Պետրոսյան , Հայ ինքնության ավանդական խորհրդանշանները և դրանց մերօրյա դրսևորումները.տապանակիր լեռը և կորույալ դրախտը, //Հայկական ինքնության խնդիրները 21-րդ դարում.գիտաժողովի նյութեր, Եր., 2013, էջ 132:

[10]Մասնագիտական գրականության մեջ առավել հայտնի է որպես «Քորքութի գիրք»` «Դեդա Քորքուտ» կամ «Книга моего деда Коркута » անվանումներով:

[11] Հր.Միրզոյան, Էպոսը որպես տվյալ ժողովրդի ինքնության ուսումնասիրության աղբյուր (օղուզական էպոսի օրինակով), //«Հայոց ինքության հարցեր» գիտական հոդվածների ժողովածու, Եր., 2012, էջ 28:

[12] Լ.Մնացականյան, Վ.Ներսիսյան, «Գրականություն», դասագիրք հանրալրթական դպրոցի VI դասարանի համար, Եր., 2001,էջ 25:

[13] Տե'ս Կարինե Տեր-Սահակյան,«Բուդապեշտում Գուրգեն Մարգարյանի գազանային սպանությունից 10 տարի է անցել»:Հոդված` www.panarmenian.net կայքում.19.02.2014, http://www.panarmenian.net/arm/details/176025/:

[14]Տե'ս Լ.Մնացականյան, Վ.Ներսիսյան, նշվ. աշխ., էջ 25-26,31-32:

[15]Տե'ս Լուսինե Ղազարյան,«ՀՐԱՏԱՊ.Չինարին  ու Մովսեսը գնդակոծվում են.մարդիկ տան խորքերում են պահվում»:Հոդված` www.henaran.am կայքում.2014-01-23, http://henaran.am/news_view.php?post_id=34981:

[16]  Տե’ս «Սերժ Սարգսյանը հորդորում է չայրել Հունգարիայի դրոշը»:Հոդված` www.news.am կայոշքում.04.09.2012, http://news.am/arm/news/119601.html:

[17] Տե´ս «ՀԱՐՎԱԾԸ ԿԼԻՆԻ ԿՈՐԾԱՆԱՐԱՐ ԵՎ ՎԵՐՋԻՆԸ»:Հոդված`www.aravot.am կայքում.16.11.2010, http://www.aravot.am/2010/11/16/344970/:

Հավանեցի՞ր, դե տեղեկացրու ընկերներիդ`